Παντζαράς Χρήστος

Μουσική μαθητεία:
Ο Χρήστος Παντζαράς διδάχθηκε τις βασικές αρχές του μαντολίνου από τον συνονόματο θείο του, Χρήστο Παντζαρά [αδερφό του πατέρα του]. Ο ίδιος περιγράφει τις περιστάσεις υπό τις οποίες έμαθε να παίζει, αρχικά, το όργανο:

Ο πατέρας μου έπρεπε να πάει Μυτιλήνη για εγχείρηση. Δεν είχε καράβια τότε, ήταν τα μοτόρια, τα καΐκια που λέμε. Έπρεπε να πάει οπωσδήποτε αλλά ήθελε και κάποιον να τον συνοδέψει και έπρεπε να πάει και η μάνα μου. Τώρα εμένα που να με αφήσει; Ήμουν μικρός. Κάποια Αιγύπτια [Λημνιά μετανάστρια στην Αίγυπτο] εκεί πέρα είχε ένα μαντολίνο, και για να μην κλαίω, για να απασχολούμαι, το δώσανε στην γιαγιά μου τη συχωρεμένη και φύγανε στη Μυτιλήνη για να κάνει την εγχείρηση. Εγώ σαν όργανο και μην ξέροντας γιατί 5-6 χρονών ήμουνα, τραβούσα εκεί πέρα την πένα, όπου πάει και όπου βγει. Αλλά ταυτόχρονα το συμπάθησα κιόλας, το αγάπησα και ο μακαρίτης ο θείος μου ο Χρήστος ο Παντζαράς, που πέθανε πρόσφατα, ήξερε λίγο μαντολίνο και άμα με είδε εμένα και κρατούσα το μαντολίνο με μανία, με έβαλε τα δάχτυλα πάνω, με είπε πρώτα- πρώτα τις ονομασίες: mi, la, re, sol, τις τέσσερις χορδές του μαντολίνου, με έκανε και μία κλίμακα: la, si, do, re, mi, fa, sol, la, και έναν παλιό σκοπό τότε, και το έπαιξα. Αυτό ήταν το ξεκίνημα.

Τις βασικές, ωστόσο, θεωρητικές γνώσεις για τη μουσική, τις έλαβε από τον πατέρα του, Γιάννη Παντζαρά. Ο ίδιος αναφερόμενος στην περίοδο της μουσικής του μαθητείας περιγράφει:

Με τον συχωρεμένο τον μπαμπά μου αρχίσαμε και κάναμε μέθοδο. Είχαμε βγάλει την πρώτη μέθοδο, δεύτερη, ξέρεις δύο βιολιά σύγχρονα με τη μουσική, με συνδυασμό, κορυφή-μέσο-βάσις, και να βλέπεις τώρα, είτε ένα βιολί είναι, είτε πενήντα, να βλέπεις εκείνα τα σημεία που σε προσδιορίζουν πότε θα ανεβείς και πότε θα κατεβείς. Ωραίο πράμα.

Κλαρίνο έμαθε να παίζει παρακολουθώντας τα μαθήματα που παρέδιδε ο πατέρας του. Όπως ανέφερε, συνήθιζε να συμμετέχει στην παράδοση των μαθημάτων αναλαμβάνοντας μέρος της εκπαιδευτικής διαδικασίας:

Καθόμουνα όλη την ημέρα και τους δίδασκε. Εγώ [καθόμουν] περισσότερο, γιατί αυτός [ο πατέρας του] τους έδειχνε τον τρόπο αλλά δεν είχαν την απαιτούμενη ώρα για να το χωνέψουνε και βοηθώντας τους, μάθαινα παράλληλα. Μάλιστα τότε έμαθα να παίζω και κλαρίνο γιατί μάθαινε κάποιος [από τους μαθητές] κλαρίνο.

 

Μουσική εξειδίκευση (τραγούδι, ή/και όργανα):

Ο Χρήστος Παντζαράς έπαιζε μαντολίνο, σαντούρι, βιολί, ακορντεόν και κλαρίνο. Η επιλογή του, ωστόσο, να μάθει κλαρίνο δεν έγινε με τη σύμφωνη γνώμη του πατέρα του. Ο ίδιος γνωρίζοντας τις δυσκολίες του πνευστού οργάνου συμβούλεψε το Χρήστο:

[…] ‘Θα σου δώσω ευχή και κατάρα, πνευστό μην πιάσεις στα χέρια σου. Έχουμε τόσα όργανα, έχεις το σαντούρι, έχεις το βιολί, έχεις το ακορντεόν, έχεις το μαντολίνο, τι δουλειά έχεις με το πνευστό;’ Εγώ ενθουσιάστηκα όμως […]. Βιολί άρχισα 20 χρόνων. [Παρότι έπαιζα ήδη και σαντούρι], εν τω μεταξύ εγώ επιδόθηκα και στο ακορντεόν, αφού άρχισε πια το σαντούρι να μπαίνει στο περιθώριο.

Ο Χρήστος Παντζαράς ξεκίνησε να παίζει ερασιτεχνικά μουσική σε γλέντια και διασκεδάσεις που διοργάνωναν συνομήλικοί του, με το μαντολίνο του. Ο ίδιος αναφέρει:

Τότε τα μέσα μουσικής ήτανε τα γραμμόφωνα με τα χωνιά και με το κουρδιστήρι να αλλάξεις βελόνα να διασκεδάσεις. Περιπτώσεις που κάνανε κορίτσια, της νεολαίας, οικογενειακά πάρτι που λέμε, διασκεδάσεις στα σπίτια και βάζαν τα καβουρδιστήρια [γραμμόφωνα]. Αφού φύτρωσα εγώ, ακούστηκε ότι παίζω μαντολίνο και να με παρακαλάγανε και εγώ ήμουν ντροπαλός, να μην θέλω να παίξω γιατί ντρεπόμουνα. Λέγανε τότες: ‘Εκεί που θα έχουμε να κουρντίζουμε όλη την ώρα και να αλλάζουμε βελόνες, δεν παίρνουμε τον Χρήστο να μας παίξει;’. Και έτσι σιγά – σιγά πήρα το θάρρος και άρχισα και έπαιζα.

Έκτοτε, η γνώση διάφορων μουσικών οργάνων τον βοήθησε να μετέχει, κατ’ αρχήν περιστασιακά, στα διάφορα συγκροτήματα της Λήμνου. Ο ίδιος συνεργάσθηκε σε διάφορες περιστάσεις με πολλά μουσικά σχήματα:

Όπου με φωνάζανε πήγαινα, γιατί εγώ δούλευα τα δυο τα όργανα. Χρειαζόταν ένα σαντούρι πήγαινα σαντούρι, χρειαζόταν βιολί πήγαινα βιολί.

Συνεργαζόταν με τον πατέρα του, Ιωάννη Παντζαρά, καθώς και τον Χαράλαμπο Προσκεφαλά, παίζοντας μαντολίνο σε γλέντια στα καφενεία:

Σε γλέντια στα καφενεία με χρειαζότανε ο μπαμπάς μου με τον Χαράλαμπο τον Προσκεφαλά, γιατί εγώ συμπλήρωνα τότε το τρίτο όργανο. Έπαιζα το μαντολίνο κάπως, για να μην είναι ξερά δυο όργανα, βιολί και κλαρίνο.

Παράλληλα, έπαιζε μουσική και με το συγκρότημα των Τσαντήδων, στο οποίο μετείχαν ο κουμπάρος του Περικλής Τσαντής, ο Αναστάσης Τσαντής, ο Δημήτρης Τσαντής και ο Χαράλαμπος Προσκεφαλάς:

Τώρα στο χωριό είχαμε την τριάδα, εγώ, ο μπαμπάς μου και ο Χαράλαμπος [Προσκεφαλάς]. Άλλες δουλειές που έπρεπε να είναι ο κουμπάρος [Περικλής Τσαντής], ο μπαμπάς του [Αναστάσης Τσαντής], ο θείος του [Δημήτρης Τσαντής], ο Χαράλαμπος [Προσκεφαλάς], ήταν πάλι άλλη σύνδεση. Γιατί δεν μπορούμε να πούμε ότι επειδή είμαστε εμείς οι τρεις κλείναμε δουλειές για συνέχεια.

Για την οικογένεια των Τσαντήδων αναφέρει:

Ο Τσαντής Αναστάσης [ο πατέρας του Περικλή Τσαντή] καταρχήν καταγινότανε με λαούτο ή μάλλον με ούτι και μετά το γύρισε στο σαντούρι. Ο άλλος ο Τσαντής, ο Μήτσος [θείος του Περικλή Τσαντή] έπαιζε βιολί. Το όργανο του ήταν το βιολί.

Άλλοι μουσικοί με τους οποίους συνεργάσθηκε ήταν οι Χατζηδημητρίου και Στράγκας:

Μετά γινόμαστε άλλο γκρουπ πάλι με τον κουμπάρο [Περικλή Τσαντή], κάναμε άλλη σύνθεση με κάποιον Χατζηδημητρίου που έπαιζε σαντούρι, κάποιον Στράγκα από το Ρωμανού […].

Από την περιφέρεια του Θάνους ο Χρήστος Παντζαράς είχε συνεργασθεί με την κομπανία του Τηλέμαχου Κατσικά [βιολί], παίζοντας σαντούρι:

Ο Τηλέμαχος [Κατσικάς] είχε τον συνδυασμό του, βιολί εκείνος, σαντούρι κάποιος Χιώτης. Φώτης στο όνομα, Χιώτης στο επίθετο. Ήταν στάνταρ ο Τηλέμαχος, ο Φώτης, ο Κωνστάντιος από τα Καμίνια, όμως ο Φώτης έλαβε πρόσκληση για να πάει στην Αυστραλία και μια δουλειά πριν φύγει ο Φώτης, με κάλεσε ο Τηλέμαχος για προετοιμασία και πήγαμε και δουλέψαμε και από κει αντικατέστησα το Φώτη, σαντούρι.

Για τον Τηλέμαχο Κατσικά αναφέρει:

Ο Τηλέμαχος ο Κατσικάς, από το Θάνος ήταν. Ήταν καλός μουσικός. Αυτός πήγε στο στρατό, στην μπάντα δηλαδή, και από εκεί ξεκίνησε έπαιζε βιολί. Προηγούντο όμως ο πατέρας μου και ο Τσαντής. Αλλά πέθανε νέος. Το ’61 έφυγα εγώ [για Αυστραλία], το ’63 [πέθανε] αυτός, τότε περίπου.

Από την περιοχή της Μύρινας συνεργάσθηκε με το Δημήτρη Κρασσά [κιθάρα] και τον Ιορδάνη Χατζησταυρίδη [ακορντεόν]:

Είχα γνωριστεί με παρέα. Βγαίναμε με κάποιον Δημήτρη Κρασά, έπαιζε ωραία κιθάρα, έχει πεθάνει και αυτός τώρα [και] κάποιο άλλο παιδί τον Ιορδάνη Χατζησταυρίδη, ήταν ένας υποδηματοποιός […]. Λοιπόν εγώ σχετίστηκα με φιλία με τον Ιορδάνη αυτόν και έπαιζε το ακορντεόν και εγώ το βιολί και ο Κρασάς την κιθάρα.

Στα τέλη της δεκαετίας του ’50 οι μουσικές δραστηριότητες του Χρήστου Παντζαρά περιορίστηκαν λόγω του έντονου μεταναστευτικού ρεύματος. Η μετεγκατάσταση των κατοίκων της Λήμνου σε πόλεις του εξωτερικού επηρέασε την κοινωνική ζωή του τόπου. Στις αναφορές του για τις υφιστάμενες συνθήκες της εποχής περιγράφει:

Λοιπόν, το όργανο άρχισε να έχει μια κρίση, άρχισε η ομαδική μετανάστευση […]. Πηγαίναμε σ’ ένα χωριό, μια πανήγυρη, και την ίδια μέρα φεύγανε οχτώ – δέκα παιδιά. Τότε δεν είχε αεροπλάνο, ήταν τα καράβια και γνωρίζοντας πως ήταν μακρινό ταξίδι η Αυστραλία, τα αδέλφια, ξαδέλφια, γονείς, πήγαιναν στο λιμάνι να τον καταβοδώσουμε, και παρουσιάζονταν μια ερημιά συγκεκριμένα.

Ο ίδιος μετανάστευσε στην Αυστραλία το 1961. Εκεί, ασχολήθηκε και με τη μουσική, συγκροτώντας ορχήστρα με Έλληνες και ξένους οργανοπαίχτες. Τα μουσικά όργανα που συμμετείχαν στο συγκρότημα ήταν το σαξόφωνο, η κορνέτα, το ακορντεόν, το βιολί και τα ντραμς:

Ταυτόχρονα δε, είχα κάνει την ορχήστρα. Τότε το μπουζούκι ήταν […], μας κάνανε σύσταση να μην παίξουμε ζεϊμπέκικο, γιατί τότε θεωρείτο το μπουζούκι του υπόκοσμου […]. Είχα ευρωπαϊκό στυλ, που λένε. Είχα σαξόφωνο, κορνέτα, ακορντεόν, βιολί εγώ, και ντραμς […]. Παίζαμε ανακατεμένοι [Έλληνες και ξένοι]. Στο ακορντεόν τότε είχαμε ένα παιδί από την Έδεσσα που τον έστρωσα με πρόβες. Τώρα κορνέτα είχα Αυστραλό, στην αρχή είχα έναν Εγγλέζο, διάβαζε καλή μουσική. Έκατσα όμως εγώ και έκανα όλη την προεργασία.

 

Το 1973, αναδιοργάνωσε τη σύνθεση του συγκροτήματος εντάσσοντας και το μπουζούκι. Η αλλαγή αυτή συνδέθηκε, κυρίως, με τις τάσεις της ελληνικής λαϊκής μουσικής παραγωγής. Ο ίδιος αναφέρει ότι:

[Την πρώτη την ορχήστρα την κράτησα] μέχρι που εμφανίστηκε το μπουζούκι πια, που ήταν απαραίτητο. Το ’72 , ’73, μια δεκαετία πες. Τότε άλλαξα σύνθεση επειδή δεν σήκωνε για πολλά όργανα, οι σύλλογοι δεν πληρώνανε, έβγαλα τα πνευστά και ’βαλα το μπουζούκι. Είχα μπουζούκι, κιθάρα, ακορντεόν ή αρμόνιο, βιολί και τα ντραμς, πεντάδα είχαμε πάντα.

Τα μέλη της κομπανίας ήταν πλέον μόνο Έλληνες:

Στο δεύτερο συγκρότημα ήτανε όλο Έλληνες, απ’ όλη την Ελλάδα. Το μπουζούκι που ’χα ήταν απ’ την Θεσσαλονίκη, το ακορντεόν αρχικά ήταν από την Έδεσσα, μετά έκανε δική του επιχείρηση και έφυγε. Μετά πήρα άλλο που ήτανε στην καταγωγή Πόντιος, αλλά Αυστραλογεννημένος.

 

Σταθερές μουσικές δραστηριότητες στις οποίες συμμετείχε/συμμετέχει:

Σταθερές μουσικές δραστηριότητες αποτελούσαν για τον ίδιο τα πανηγύρια και οι κοινωνικές συνεστιάσεις που πραγματοποιούνταν στον διάστημα των εορταστικών ημερών. Σε νεαρή ακόμα ηλικία συμμετείχε σε μουσικές κομπανίες που «έλεγαν» τα κάλαντα των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς, καθώς και σε αυτοσχέδια γλέντια την περίοδο της Λαμπροβδομάδας. Όπως περιγράφει χαρακτηριστικά:

Καταρχήν εγώ που ήμουνα νέος ακόμα, έκανα και εγώ τις παρέες μου. Αγόρια, κορίτσια, παίρναμε το μαντολίνο και βγαίναμε το Πάσχα, την Λαμπροδευτέρα, την Λαμπροτρίτη στα ‘Αλώνια’ που λέγαμε και παίρναμε τα αυγά, παίρναμε το ψητό το αρνί και το μαντολίνο και χορεύαμε. Χορεύαν όταν τους έπαιζα […], Επίσης, έπαιζα το μαντολίνο, βγαίναμε από τα Χριστούγεννα και εν συνεχεία την Πρωτοχρονιά και λέγαμε τα κάλαντα. Κάναμε την καλύτερη είσπραξη. Το όργανο ήταν κάτι ζωντανό. Το έβλεπε ο κόσμος και το θαύμαζε και προσπαθούσαμε συνήθως, ειδικά τα Χριστούγεννα και την Πρωτοχρονιά φτιάχναμε το καράβι, και ο ένας κρατούσε το καράβι, και πηγαίναμε στο διπλανό σπίτι από το καφενείο, ήταν συγγενικό, έτοιμο όλο το συγκρότημα εκεί και με την απόλυση της εκκλησίας – μπαμ – μέσα στο καφενείο που ήτανε όλοι […]. Στο καφενείο στεκόμασταν και οι τρεις στη σειρά και εγώ έλεγα: ‘Καλην εσπέραν άρχοντες’ ή ‘Χριστούγεννα, Πρωτούγεννα’ και ξέρω ’γω τι. Ε, μετά ο ένας έβγαζε το δίσκο και από περιέργεια έλεγαν: ‘Παίξε μας και ένα σκοπό Χρήστο’, και ο δίσκος γέμιζε και τρέχανε εγκαίρως να με προλάβουνε, με ποιους θα κάνουμε την τριάδα για να κάνουμε μερδικό καλό.

 

Τοπικές δράσεις:

 

Μέρη της Λήμνου που ο Χρήστος Παντζαρας επισκέφθηκε κατά τη διάρκεια των μουσικών του δραστηριοτήτων αναφέρονται ενδεικτικά από τον ίδιο:

• Για το Μούδρο:

Στο Μούδρο θέλανε να κάνουν ψυχαγωγία και ζητήσανε από τον λιμενάρχη μουσική και με φωνάζει εμένα ο λιμενάρχης και με στέλνει για βιολί και ντύνουμε ναύτη τον Καλινίδη [μουσικός από Μύρινα] και πήγαμε στο Μούδρο με την βενζινάκατο. Παίζαμε ότι ξέραμε, ότι μπορούσαμε, σε αλέγρα τέτοια.

 

• Για τα γλέντια στο Λιβαδοχώρι:

Παντού έχω παίξει αλλά αν σου πω στην εποχή που ζούσε ο θείος του [του Περικλή Τσαντή], ο συχωρεμένος ο Μήτσος Τσαντής, όλοι λέγανε πάμε στο Λιβαδοχώρι να γλεντήσουμε. Ήταν άνθρωπος της δουλειάς, που δημιούργησε στο Λιβαδοχώρι. Πέθανε ο Μήτσος Τσαντής, πέθανε το Λιβαδοχώρι.

 

• Για τις καντάδες που έκανε στη Μύρινα και στον Κορνό:

Και στον Κορνό παίζαμε καντάδες αλλά αυτό γινόταν και μεγάλος, μετά που κατέβηκα και εδώ στη Μύρινα, και μάθαινα ράψιμο […]. Λοιπόν βγαίναμε 3 η ώρα και κάναμε καντάδα στις κοπέλες. Όταν βγαίνανε στα μπαλκόνια, για να μην κατεβαίνουν κάτω μας κατεβάζανε με το σχοινί το ούζο, το μπουκάλι και λέγαμε ‘εις υγείαν’, αλλά πηγαίναμε σε σπίτια που ξέραμε, ή από την άλλη πηγαίναμε σε μια βάρκα και παράλια-παράλια [από τα Μαϊτιανά], εκεί γύρω – γύρω, κάναμε καντάδα.

 

Υπερτοπικές δράσεις:

Ο Χρήστος Παντζαράς όταν μετανάστευσε στην Αυστραλία έπαιζε μουσική με την ορχήστρα που είχε κάνει. Ο ίδιος αναφέρει:

Ταυτόχρονα δε, είχα κάνει την ορχήστρα. […]. [τη σύνθεση της πρώτης ορχήστρας την κράτησε μέχρι το …] Το ’72 , ’73, μια δεκαετία πες […].Έβγαλα τα πνευστά και ’βαλα το μπουζούκι.

 

Ρεπερτόριο:

Το ρεπερτόριο της πρώτης κομπανίας που είχε οργανώσει στην Αυστραλία εστιαζόταν κυρίως σε διεθνείς σκοπούς εποχής. Ο Χ. Παντζαράς αναφέρει:

Παίζαμε μπολέρο, τσατσά, ρούμπες, σάμπες και τα ελληνικά, καλαματιανά, συρτά, χασάπικα, εκτός από ζεϊμπέκικα, δηλαδή, όπου δεν μας συστήνανε για ζεϊμπέκικο και γύρευε κανένας, τότε αρπούσα το ακορντεόν εγώ, επειδή ο ακορντεονίστας δεν τα κατάφερνε στα ζεϊμπέκικα και έπαιζα κάνα δυο ζεϊμπέκικα.

Ακροατές – γλεντιστές:

Ο Χρήστος Παντζαράς έχοντας την εμπειρία της μουσικής επιτέλεσης στη Λήμνο και στην Αυστραλία, επισημαίνει τη διαφορετική αντιμετώπιση από το εκάστοτε ακροατήριο. Αναφέρει χαρακτηριστικά:

Ο πατέρας μου λέει: ‘Κοίταξε, εγώ στο είπα, δεν υπάρχει κανένας λόγος να ασχοληθείς με το πνευστό’, γιατί τότε [στη Λήμνο] τα πνευστά δεν είναι [ήταν] όπως συνήθως στην Αυστραλία, που συνεργάστηκα με σαξόφωνα και με κλαρίνα και είχαμε πρόγραμμα, δηλαδή, αν δουλεύαμε δέκα λεπτά καθόμασταν πέντε λεπτά, γιατί ενδιάμεσα, είτε σύλλογος ήταν, είτε οτιδήποτε, είχανε λαχειοφόρο, είχανε ομιλίες, έπρεπε να σερβίρει τα ορεκτικά στην αρχή, να σερβίρει το πρώτο φαγητό, να σερβίρει το δεύτερο φαγητό, τον καφέ, το ice cream και όλα αυτά, ομιλίες, πλειστηριασμό να βγάλουν τα δώρα, ε, δεν ήταν όλη την νύχτα. Εδώ εμείς έτσι και έβγαζες το κλαρίνο δεν μπορούσε να τα παρατήσεις όλη την νύχτα. Δεν μπορούσες να σταματήσεις, λοιπόν, να ’χεις τώρα εσύ δώδεκα ώρες το κλαρίνο στο στόμα και να φυσάς ήταν δύσκολο. Έβλεπα τον Χαράλαμπο εδώ, τα χείλη του είχανε κάνει ρόζους. Ήτανε δύσκολο, αφού με τα έγχορδα και πάλι κοιτάζαμε κάπου να ακουμπήσει το χέρι, ώρες πολλές, δώστου και δώστου.